Szkolenia BHP, ich organizacja i ocena

Tę część rozważań dotyczących zadań służby bhp autor poświęca szkoleniom: ich skuteczności, organizacji, prowadzącym szkolenia, a także egzaminom. Mogą mieć one różne formy, ale w każdym przypadku powinny zapewnić wysoki poziom.

Co to znaczy skuteczność szkolenia BHP?

Wyrabianie świadomości zagrożeń i umiejętności ochrony przed nimi odbywa się głównie przez szkolenia, a trudno się nie zgodzić z twierdzeniem, że jakie szkolenia, takie bezpieczeństwo w zakładzie. Można zadać sobie pytanie: dlaczego operator może (nawet musi) nauczyć się obsługi skomplikowanej maszyny, spawacz musi nauczyć się dobrze kłaść spoiny, tynkarz musi nauczyć się prawidłowo układać tynki – to dlaczego ci sami pracownicy nie muszą nauczyć się obowiązujących ich przepisów, czyli pracować w sposób bezpieczny? Czyżby to było trudniejsze? To samo dotyczy osób nadzoru, znających i dobrze organizujących produkcję, ale uważających, że przepisy bhp są dla behapowców. Odpowiedź jest dość oczywista: pierwsze może skutkować przesunięciem do innych (np. mniej płatnych) czynności lub nawet zwolnieniem z pracy, drugie w zasadzie nie skutkuje niczym szczególnie dolegliwym, ale do czasu zaistnienia wypadku przy pracy. Albo pytanie inaczej sformułowane: dlaczego szkolenie w zakresie bhp jest traktowane w wielu zakładach jako dodatek do kwalifikacji zawodowych, a nie jako element tychże kwalifikacji? Pytania te należałoby skierować do wszystkich zatrudnionych w zakładzie, a szczególnie do pracodawców i do kierownictwa.

Co w zakładzie przyczynia się do niskiej skuteczności BHP szkoleń?

• Niewyznaczanie przez pracodawcę osoby czy komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za szkolenia,
• słabe przygotowanie merytoryczne wyznaczonej osoby, n brak przekonania wśród wykładowców i/lub słuchaczy o potrzebie szkoleń i pożytku z nich,
• pracodawcy szkoda pieniędzy na szkolenia bądź czasu na oderwanie pracownika od zajęć produkcyjnych,
• służba bhp mająca tylko „współpracować” nie poczuwa się do obowiązku ingerowania w organizację szkoleń, ich tematykę i skuteczność.

W efekcie pracownicy nie znają przepisów i gdyby nawet chcieli – a należy mniemać, że każdy chce – nie będą umieli bezpiecznie organizować pracy i bezpiecznie pracować. Z tego powinni zdawać sobie sprawę zarówno pracodawcy, kierownicy poszczególnych komórek organizacyjnych, jak i służba bhp.

Kiedy widoczne są wyniki BHP szkoleń, czyli ich skuteczność?

Często wyniki szkoleń widoczne są dopiero podczas wewnętrznych i zewnętrznych kontroli stanowisk pracy (tu wiele mogą powiedzieć ci behapowcy, którzy wdrażali system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy) albo, co najgorsze, przy badaniu wypadków przy pracy. A powinno być inaczej – skuteczność szkoleń powinna być widoczna już podczas egzaminów będących sprawdzianem wiedzy słuchaczy i jednocześnie sprawdzianem skuteczności samego procesu szkolenia (wykładowców, formy szkolenia, pomocy dydaktycznych itd.).

Zwolnienia ze szkoleń BHP

Z pierwszego szkolenia okresowego może być zwolniona osoba, która:

1. Przedłoży aktualne zaświadczenie o odbyciu w tym czasie u innego pracodawcy wymaganego szkolenia okresowego,
2. odbyła w tym czasie szkolenie okresowe wymagane dla osoby zatrudnionej na stanowisku należącym do innej grupy stanowisk, jeżeli jego program uwzględnia zakres tematyczny wymagany programem szkolenia okresowego obowiązującego na nowym stanowisku pracy, np.: pracownik nadzoru posługujący się w codziennej pracy komputerem, albo pracownik służby bhp, czy nawet były pracodawca (§ 15. ust. 5. rozp. szkoleniowego). Ukończenie w okresie pomiędzy szkoleniami okresowymi szkolenia, dokształcania lub doskonalenia zawodowego związanego z nauką zawodu, przyuczeniem do zawodu albo podnoszeniem kwalifikacji zawodowych, uwzględniających program szkolenia okresowego, wymagany dla określonego stanowiska pracy, uważa się za równoznaczne z odbyciem takiego szkolenia. Jeżeli występują jakiekolwiek wątpliwości w zakresie znajomości obowiązujących przepisów czy umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny w warunkach konkretnego zakładu, to wystarczy uzupełnić wiedzę i umiejętności pracownika o te zagadnienia, które są specyficzne dla danego zakładu czy stanowiska pracy (np. spawacz czy elektromonter, przechodzący z prac montażowych do służby utrzymania ruchu). Należy pamiętać, podobnie jak przy ocenie ryzyka zawodowego, że nie jest istotna nazwa stanowiska w rozumieniu kadrowym, ale występujące zagrożenia mogące pojawić się w procesie pracy. Nieco innym problemem są pracownicy administracyjno-biurowi, których charakter pracy nie wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bhp. W myśl rozporządzenia szkoleniowego nie podlegają oni szkoleniu okresowemu, ale decyzja należy do pracodawcy, a rolą służby bhp w tej sytuacji powinno być przekonanie pracodawcy do objęcia tej grupy pracowników szkoleniem okresowym, gdyż trudno sobie wyobrazić stanowisko pracy bez jakichkolwiek zagrożeń i uciążliwości.

Formy szkolenia BHP

Rozporządzenie szkoleniowe wyróżnia:

• Instruktaż ogólny,
• instruktaż na stanowisku pracy,
• kurs, seminarium lub samokształcenie kierowane.

Treści, wymagania i czas trwania poszczególnych form szkolenia określone są w załącznikach do rozporządzenia szkoleniowego, które określa również grupy pracowników podlegające poszczególnym formom szkolenia. Tu warto zastanowić się jedynie nad samokształceniem kierowanym (ostatnio nawet w formule internetowej) i jego skutecznością. Jeżeli kurs, a szczególnie seminarium, daje możliwość bezpośredniego zadawania pytań oraz wymiany doświadczeń zawodowych, a nawet nauczenia się rozwiązywania problemów (z pracodawcą, pracownikami, instytucjami kontrolnymi), czy też udzielania pomocy poszkodowanemu, posługiwania się sprzętem ppoż., to szkolenie kierowane jest jedynie nabyciem wiedzy o przepisach (z pewnością nie o zasadach bhp), nie mówiąc już o formule egzaminu przez Internet.

Czy tylko szkolenie wstępne i okresowe to szkolenia z dziedziny bhp?

Szkolenie ma wiele innych postaci, a na pewno nie tylko te, o których mowa w rozporządzeniu szkoleniowym. Jest bowiem szkoleniem:

• Proces oceny ryzyka zawodowego i informowanie o nim (zaznajamianie z nim) pracowników,
• opracowywanie instrukcji i zaznajamianie z nimi pracowników,
• kontrola warunków pracy i zwracanie uwagi na sposób jej wykonywania,
• zaznajamianie pracowników z przyczynami, skutkami i działaniami zapobiegającymi po wypadkach,
• zaznajamianie pracowników z wynikami kontroli organów nadzoru wewnętrznego,
• codzienne przypominanie, przed rozpoczęciem pracy, o zagrożeniach i sposobach bezpiecznego wykonania zadania.

Tematyka szkoleń BHP

Zawsze trzeba pamiętać, że ramowy program szkolenia bhp jest jedynie wzorcem, pewnym minimum i tylko podstawą do opracowania programu odpowiadającego warunkom i potrzebom danego zakładu pracy. Należy zwrócić uwagę również na to, że nie wszyscy pracownicy mają ten sam zakres czynności i wykonują pracę w tych samych warunkach środowiska pracy, mimo tych samych angaży. Program szkolenia musi więc uwzględniać w szczególności:

• Obowiązujące na danym stanowisku pracy przepisy ogólne, szczegółowe branżowe oraz szczegółowe zakładowe, a także zasady bhp,
• zagrożenia występujące i mogące wystąpić na stanowisku pracy,
• zaistniałe w przeszłości wypadki przy pracy i stwierdzone choroby zawodowe,
• zaistniałe w przeszłości zdarzenia potencjalnie wypadkowe, wykazane podczas kontroli wewnętrznych i zewnętrznych niezgodności z przepisami i zasadami bhp,
• stwierdzone podczas kontroli wewnętrznych i zewnętrznych przypadki nieprzestrzegania przez pracowników przepisów i zasad bhp.

Każde szkolenie należy przeprowadzić na podstawie szczegółowego programu opracowanego przez organizatora szkolenia. Programy opracowane dla konkretnego zakładu, dla konkretnych stanowisk pracy będą się zatem różniły między sobą. Szkolenie jest nie tylko okazją do przekazywania zasad i przepisów bhp, ale jest też okazją do pokazywania dotychczasowych błędów i sposobów ich uniknięcia w przyszłości. To nie suche przedstawienie wymogów przepisów, czy wprost ich cytowanie daje rękojmię skuteczności szkolenia, ale dopiero umiejętność zastosowania ich w praktyce będzie gwarancją bezpieczeństwa pracy.

Organizator szkolenia BHP

Organizacja szkoleń w dużych zakładach, w których jest zatrudniana osoba (istnieje nawet komórka organizacyjna) odpowiedzialna za szkolenia, podlegająca kierownikowi działu kadr czy kierownikowi służby bhp, jest dużo prostsza niż w zakładach małych (a w dzisiejszych czasach jest ich zdecydowana większość), gdzie nie ma komórki organizacyjnej ani specjalnie wytypowanej osoby do organizacji szkoleń. Organizatorem szkolenia może być sam pracodawca lub jednostka szkoleniowa uprawniona do prowadzenia działalności szkoleniowej w dziedzinie bhp na podstawie przepisów o systemie oświaty, której pracodawca zlecił przeprowadzenie szkolenia. Pamiętać należy, że bez względu na to, kto jest organizatorem szkolenia, to pracodawca ma wpływ na treść, czas trwania i sposób przeprowadzenia szkolenia. Organizator szkolenia (zarówno pracodawca, jak i zewnętrzna firma szkoleniowa) musi zapewnić odpowiednie warunki lokalowe, odpowiednie pomoce dydaktyczne i odpowiednich wykładowców do przeprowadzenia szkolenia.

Czas trwania BHP szkoleń i częstotliwość szkoleń okresowych

Czas trwania poszczególnych rodzajów szkoleń dla konkretnych grup zawodowych określone są w rozporządzeniu szkoleniowym – są to wymagania minimalne.

Pracodawca ustala, po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, czas trwania każdego rodzaju szkolenia i częstotliwość szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na określonych stanowiskach, biorąc pod uwagę rodzaj i warunki wykonywania prac na tych stanowiskach, ale jeżeli rozporządzenie szkoleniowe podaje wymagania minimalne, to pracodawca może tylko zwiększyć czas trwania każdego szkolenia i częstotliwość szkolenia okresowego.

Pracodawca może, a czasami nawet powinien, przeprowadzić dodatkowe szkolenie z wybranych zagadnień bhp albo z całej tematyki, odpowiadającej szkoleniu okresowemu danej grupy pracowników (będzie ono wówczas spełniało wymagania szkolenia okresowego) w miarę potrzeb (np. wzrost wypadków, wnioski pokontrolne, ustalenia powypadkowe, istotne zmiany w przepisach itp.), dla pracowników na poszczególnych stanowiskach pracy (np. spawacze, elektrycy, kierowcy, nadzór, konstruktorzy, itd.).

W obu wymienionych sytuacjach inicjatorem zmian czy szkoleń dodatkowych powinna być zwłaszcza służba bhp. A więc nic nie stoi na przeszkodzie, aby w razie potrzeb wynikających z np.: liczby i wagi zagrożeń, liczby zaistniałych wypadków czy chorób zawodowych, stwierdzonych podczas kontroli wewnętrznych lub zewnętrznych nieprawidłowości w zakresie bhp, dla określonych grup zawodowych:

• Wydłużyć czas szkolenia rozszerzając tematykę,
• zwiększyć częstotliwość szkoleń okresowych,
• objąć instruktażem stanowiskowym czy również szkoleniem okresowym pracowników administracyjno-biurowych, pracujących w warunkach bez zagrożeń i nienarażonych na działanie czynników uciążliwych.

Poszczególne rodzaje szkoleń mają określony w rozporządzeniu szkoleniowym, minimalny czas trwania, podawany w godzinach lekcyjnych:

• Instruktaż ogólny,
• instruktaż stanowiskowy,
• szkolenie okresowe.

Każde szkolenie okresowe może być rozłożone na etapy i przeprowadzone w dłuższym czasie niż jeden dzień. W konkretnych przypadkach, wynikających z organizacji bądź charakteru pracy uczestników szkolenia (np. zapewnienie ciągłości produkcji), rozłożenie zajęć może być nawet konieczne.

Prowadzący szkolenie BHP

Szkolenia prowadzi:

• Instruktaż ogólny – pracownik służby bhp,
• instruktaż stanowiskowy – osoba, która spełnia poniższe wymagania:
  • kierująca pracownikami: kierownik, mistrz, brygadzista,
  • wyznaczona przez pracodawcę,
  • posiadająca odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe,
  • posiadająca przeszkolenie w zakresie metod prowadzenia instruktażu, (a więc instruktażu stanowiskowego nie przeprowadza behapowiec),
• szkolenie okresowe – pracownik służby bhp (np. na umowę zlecenie) lub osoba wykonująca u pracodawcy zadania tej służby albo pracownik wyznaczony przez pracodawcę, posiadający zasób wiedzy i umiejętności, zapewniający właściwą realizację programu albo zewnętrzna firma szkoleniowa,
• specjaliści spoza danego zakładu pracy, którzy otrzymali zlecenie przeprowadzenia szkolenia od pracodawcy.

Uwaga: w bardzo małej firmie wszystkie szkolenia może prowadzić sam pracodawca, jeżeli jest do tego merytorycznie przygotowany. Wskazane jest, aby liczba wykładowców była rozszerzona o specjalistów z zakresu poszczególnych tematów (np. pracownik działu kadr czy prawnik może przeprowadzić część szkolenia dotyczącą tematyki prawa pracy, lekarz, pielęgniarka czy ratownik – dotyczącą udzielania pierwszej pomocy, inspektor ds. ppoż. (pracownik PSP) – dotyczącą zagrożeń pożarowych i postępowania na wypadek pożaru itd.).

Środki dydaktyczne i sposób prowadzenia BHP szkolenia

Szkolenie nie powinno ograniczać się do cytowania przepisów, ale wymagane jest, lub tylko wskazane, korzystanie z:

• Filmów instruktażowych,
• tablic poglądowych,
• rzutnika do folii do wyświetlania informacji lub rzutnika multimedialnego,
• programów komputerowych,
• materiałów do ćwiczeń,
• tablicy szkolnej do prowadzenia ćwiczeń,
• podręcznego sprzętu ppoż.,
• fantomu do ćwiczeń z udzielania pierwszej pomocy.

Dla uczestników szkolenia warto przygotować materiały dotyczące np.: tematyki udzielania pomocy poszkodowanym w wypadku, postępowania w razie pożaru, zasad ewakuacji, organizacji stanowiska pracy, znaków i barw bezpieczeństwa. Mogą to być gotowe opracowania w formie książek, broszur, ulotek, wydawane przez specjalistyczne instytucje, a także specjalnie przygotowane dla potrzeb szkolenia skróty obowiązujących przepisów ogólnych, szczegółowych i zakładowych. Należy tak organizować szkolenia, aby słuchacze mieli czas na zadawanie pytań, a wykładowca na udzielanie wyczerpujących wyjaśnień lub nawet na zorganizowanie krótkiej tematycznej dyskusji.

Dokumentacja szkolenia BHP

Każde szkolenie z dziedziny bhp wymaga udokumentowania, które powinno obejmować:

• Program szkolenia zatwierdzony przez pracodawcę (uzgodniony z pracownikami lub ich przedstawicielami),
• listę osób przeszkolonych (z datami szkolenia),
• listę wykładowców,
• karty egzaminacyjne z uzyskaną oceną,
• dokument potwierdzający odbycie szkolenia: wpis do karty szkoleń bhp z podpisem szkolonego, zaświadczenie o ukończeniu szkolenia – zgodnie z zapisami w rozporządzeniu szkoleniowym.

Dokumentacja szkolenia jest prowadzona przez organizatora szkolenia i u niego przechowywana. Natomiast program szkolenia musi być dostarczony pracodawcy i przez niego przechowywany.

Egzamin ze szkolenia BHP

Formę egzaminu ustala organizator szkolenia, ale ponieważ mamy wpływ na jego wybór i zakres szkolenia, to również możemy mieć wpływ na formę egzaminu. Przypomnijmy, że może to być:

• egzamin pisemny – opracowanie lub test,
• egzamin ustny.

Każda forma egzaminu jest dobra, pod warunkiem, że pytania są dostosowane do tematu szkolenia, grup zawodowych oraz na odpowiednio wysokim poziomie (o czym należy przed szkoleniem lojalnie powiadomić uczestników).