Proces szkolenia bhp jest działalnością złożoną i może być zrealizowany w postaci różnych form organizacyjnych. Tę kategorię dydaktyczną (formy szkoleń bhp) wymienia się zawsze wśród czynników optymalizujących proces kształcenia (szkolenia), określanych ogólną etykietą lingwistyczną – warunki.
Jak zauważa Czesław Kupisiewicz – „o ile (…) metody odpowiadają na pytanie, jak nauczać w określonych warunkach, o tyle formy, przesądzając o organizacyjnej stronie kształcenia, wskazują, jak organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy oraz w jakim celu ma być kształcony”. Myśląc o formach organizacyjnych mam na myśli czynności organizatora szkolenia i prowadzącego zajęcia, którzy zabezpieczają odpowiednie warunki do pracy edukacyjnej, własnej i uczestników szkolenia. W zależności od miejsca i czasu trwania szkolenia wyróżniamy następujące formy:
W zależności od aktywności uczestników szkolenia, od tego ile osób liczy grupa szkoleniowa, wyróżnić można trzy formy szkoleń:
Praca indywidualna i grupowa w procesie szkolenia może występować w formach uszczegółowionych, jako praca jednolita (taka sama dla uczestnika lub zespołu) lub zróżnicowana (różne zadania, o różnym stopniu trudności). W dotychczasowej praktyce szkoleniowej bhp dominującą formą pracy uczestników była praca zbiorowa. Nie zawsze jest to rozwiązanie racjonalne. We współczesnej dydaktyce bardzo podkreśla się znaczenie podejścia indywidualnego w warunkach pracy zbiorowej. Jak słusznie zauważa F. Bereźnicki – „grupa staje się niezastąpionym narzędziem budzenia aktywności i samodzielności (…), wdrażania do współdziałania, przemyślanego podziału zadań, racjonalnej organizacji pracy i współodpowiedzialności za jej efekty”. Bywa że skład grupy usuwa trudności organizacyjne (niemożliwe staje się możliwe, trudne zadanie nie wydaje się trudne) i sprzyja tworzeniu się silniejszych więzi wśród uczestników szkolenia. Praca grupowa to wspólna praca nad zadaniem, powiązana siecią stosunków komunikacyjnych zachodzących między członkami grupy, które mogą stawać się ważniejsze niż zadanie postawione przed grupą. Praca w grupie jest fascynująca, rodzi niezapomniane przeżycia, zaszczepia silne więzi na przyszłość, uczy tolerancji, przystosowuje człowieka do trudnych czasów. Sporo czasu i poważne środki finansowe inwestuje się obecnie w doskonalenie umiejętności pracy zespołowej pracowników. Przykłady realizacji zadań w formie pracy grupowej podczas szkoleń bhp:
Rodzaj nauczania bezpośredni:
Rodzaj nauczania bezpośredni/pośredni:
T. Bauman podkreśla, że: „spotkania z innymi ludźmi (…) są okazją do przekraczania własnej samotności poznawczej w określaniu tego, co możliwe – dzięki uzyskaniu wglądów ofiarowanych przez innych” [6]. Korzystajmy z form pracy grupowej podczas szkoleń bhp.
Formy szkoleń bhp mogą być również zróżnicowane ze względu na rodzaj kontaktu edukacyjnego uczestników i prowadzącego; ten kontakt może być bezpośredni lub pośredni. W rozporządzeniu MGiP z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bhp (ze zm.) w ramowych planach szkoleń określono formy jako: instruktaż, kurs, seminarium, seminarium z uwzględnieniem ćwiczeń, samokształcenie kierowane, samokształcenie kierowane z uwzględnieniem ćwiczeń. Edukator bhp winien być świadomy faktu, że pojęcie „formy” ma interpretację dydaktyczną i formalnoprawną. Formy szkoleń bhp adekwatnie do rodzaju szkolenia zestawiono w tabeli 2. Przeanalizujemy treść poszczególnych form i interpretację prawną.
Rozumie się przez to formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 2 godziny lekcyjne, umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie, uzupełnianie wiedzy i umiejętności dotyczących wykonywania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp.
Rozumie się przez to formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 15 godzin lekcyjnych, składającą się z zajęć teoretycznych i praktycznych, umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie bhp.
Rozumie się przez to formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 5 godzin lekcyjnych, umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie i uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie bhp.
rozumie się przez to formę szkolenia umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie bhp na podstawie materiałów przekazanych przez organizatora szkolenia, w szczególności przy zastosowaniu poczty, Internetu, przy jednoczesnym zapewnieniu konsultacji z osobami spełniającymi wymagania dla wykładowców.
Definicje form szkoleń bhp podkreślają głównie aspekt czasowy trwania szkolenia (instruktaż, kurs, seminarium), nie ujmując istoty praktycznego zastosowania danej formy. Więcej wskazówek praktycznych zamieszczono przy ostatniej wymienionej formie (samokształcenie kierowane). O znaczeniu instruktażowego aspektu wprowadzania do pracy pisał Z. Pietrasiński: „Częściowym sprawdzianem poziomu dbałości zakładu pracy o ludzi jest sposób wprowadzenia nowego człowieka do społeczności danego zakładu i zaznajamiania go z obowiązkami. Problem wprowadzania urasta do pokaźnych rozmiarów w zakładach dużych, które się rozrastają lub mają niezbyt stabilną załogę”. Szkolenie w formie instruktażu powinno uwzględniać następujące elementy:
Jeżeli pracownik wykonuje pracę na różnych stanowiskach, szkolenie powinno uwzględniać wszystkie rodzaje prac, które będą należały do zakresu obowiązków pracownika. Sposób realizacji szkolenia i czas trwania poszczególnych jego części powinny być dostosowane do przygotowania zawodowego i dotychczasowego stażu pracy pracownika oraz zagrożeń występujących przy przewidzianej do wykonania przez niego pracy. Instruktaż jest interpretowany jako omawianie w trakcie (…) popełnionych błędów, poprawianie ich. Podczas instruktażu ocenia się, jakie umiejętności osoba szkolona już opanowała, a które należy jeszcze doskonalić. Instruowanie – według T.W. Nowackiego – to ogół czynności (…), których celem jest udzielanie (…) wskazówek i wyjaśnień co do sposobu wykonywania aktualnych lub przyszłych zadań zawodowych. Odgrywa szczególną rolę w kształceniu praktycznym i określane jest mianem instruktażu. Ten sposób szkolenia ma niewątpliwie charakter aktywizujący i znalazł odzwierciedlenie w pedagogice pracy jako metody praksyjne (mające związek z praktycznym działaniem).
Metody praksyjne angażują uczestników szkolenia. Im więcej wymagają działań indywidualnych lub w odpowiednio zorganizowanych grupach, tym większy może być udział czynnika praksyjnego. Można tu sformułować kilka reguł dydaktycznych:
Wszystkie formy szkoleń wymienione w rozporządzeniu głównym i rozporządzeniach zmieniających są formami bezpośrednimi, opartymi na interakcji – prowadzący lub/i organizator, prowadzący/organizator – uczestnik/ uczestnicy. Co prawda samokształcenie kierowane zawiera przynajmniej w części szkolenia pośredni kontakt z prowadzącym lub/i organizatorem, ale warto zwrócić uwagę na szczegół typu „przy jednoczesnym zapewnieniu konsultacji…”. Może to być rodzaj szkolenia, który informatycy określają hybrydowym, a więc złożonym z zajęć realizowanych w trybie stacjonarnym i on-line. Aby prowadzić szkolenie w formie samokształcenia kierowanego, należy przygotować materiały szkoleniowe w formie broszur, instrukcji itp., ogólnie zwanych pakietem edukacyjnym (szkoleniowym), a następnie udostępnić je uczestnikom bezpośrednio lub e-mailowo. Omówione w tym artykule formy szkoleń bhp są powiązane nie tylko między sobą, lecz również z metodami [12] i [13] i środkami dydaktycznymi (które zostaną omówione w kolejnym artykule). Decydując się zatem na wybór którejś formy, należy brać pod uwagę adresata szkolenia, rodzaj szkolenia, zamierzone do osiągnięcia cele i zasoby posiadanych środków dydaktycznych (mediów). Takie podejście zasłuży na miano kształcenia wielostronnego.