Samokształcenie kierowane jako forma szkolenia bhp

Obecnie obowiązujące rozporządzenie w sprawie szkoleń bhp1 przewiduje cztery formy, w jakich szkolenie to może zostać przeprowadzone. Jedną z nich – obok instruktażu, kursu oraz seminarium – jest samokształcenie kierowane. Należy jednak zaznaczyć, że nie jest to forma przeznaczona do „powszechnego stosowania”. Rozporządzenie limituje bowiem możliwość korzystania z niej zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Poza tym dobrodziejstwo „szkolenia na odległość” dotyczy jedynie zasadniczej jego części, tj. tej związanej z procesem pozyskania wiedzy niezbędnej do zaliczenia szkolenia bhp. Sam zaś egzamin nie może odbywać się „na odległość”, lecz wymaga wykazania się nabytą w ten sposób wiedzą bezpośrednio przed komisją powołaną przez organizatora szkolenia. O tych i innych jeszcze niuansach szkolenia bhp prowadzonego w formie samokształcenia kierowanego traktuje niniejszy artykuł.

Istota szkolenia BHP

Według legalnej definicji zawartej w rozporządzeniu samokształcenie kierowane oznacza formę szkolenia umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, na podstawie materiałów przekazanych przez organizatora szkolenia, w szczególności przy zastosowaniu poczty, internetu, przy jednoczesnym zapewnieniu konsultacji z osobami spełniającymi wymagania dla wykładowców (§ 1a p. 5 rozporządzenia).Na oznaczenie tej formy szkolenia zwyczajowo używa się pojęcia e‑learning, choć jest ono adekwatne wyłącznie do szkolenia opartego na wymianie informacji z wykorzystaniem technologii internetu. Tymczasem – jak wynika z przedmiotowej definicji – internet jest tylko jednym z możliwych rozwiązań, na jakich może bazować organizacja samokształcenia kierowanego. Niezależnie od wybranej metody samokształcenia kierowanego przytoczona definicja nakłada na organizatora prowadzonego w ten sposób szkolenia dwa zasadnicze obowiązki. Pierwszym z nich jest obowiązek dostarczenia uczestnikom szkolenia materiałów umożliwiających przyswojenie problematyki objętej jego programem (np. skrypty, przepisy prawne, zestawy pytań kontrolnych). Drugim zaś jest obowiązek zapewnienia możliwości konsultacji z wykładowcą. Sposób, w jaki tego typu konsultacja powinna się odbywać (np. telefon, e‑mail, wideokonferencja itp.), nie został narzucony przez przepisy, lecz pozostawiony do wyboru organizatorowi szkolenia. Ten ostatni powinien „jedynie” zadbać o to, aby dostarczone materiały, przy jednoczesnym wsparciu ze strony wykładowcy, zapewniły osiągnięcie celu szkolenia, którym jest:

zaznajomienie się z czynnikami środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników podczas pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi;
poznanie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku pracy, a także związanych z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy;
nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz udzielenia pomocy osobie, która uległa wypadkowi (§ 3 rozporządzenia).

Podobnie jak każde szkolenie z zakresu bhp również i to przeprowadzane w formie samokształcenia kierowanego powinno być zorganizowane na podstawie szczegółowego programu szkolenia opracowanego przez jego organizatora, którym jest pracodawca lub szkoleniowa jednostka organizacyjna zdefiniowana w § 1a p. 2 rozporządzenia, z uwzględnieniem tzw. ramowych programów szkolenia zamieszczonych w załączniku numer 1 do rozporządzenia. Załącznik ten zawiera ramowe programy szkolenia opracowane oddzielnie dla każdej z grup uczestników wymienionych w § 14 ust. 2 rozporządzenia. Poza szczegółowym przedstawieniem programu z opisem tematycznym i minimalnym wymiarem godzin potrzebnych na ich omówienie, programy te wskazują dopuszczalne sposoby organizacji szkolenia określając, w jakiej formie szkolenie to powinno zostać zorganizowane w zależności od grup uczestników, do której jest adresowane.

Nie wszystko

W formie samokształcenia kierowanego może zostać przeprowadzone wyłącznie szkolenie okresowe, w żadnym zaś wypadku szkolenie wstępne. To ostatnie powinno być przeprowadzone w „trybie stacjonarnym”, w formie instruktażu przez który rozumie się formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 2 godziny lekcyjne, umożliwiającego uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności dotyczących wykonywania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy (§ 1a p. 1 rozporządzenia). Należy jednak zaznaczyć, że możliwość przeprowadzenia szkolenia okresowego w formie samokształcenia kierowanego również napotyka na ograniczenia. W tej formie może bowiem zostać przeprowadzany zasadniczo wyłącznie instruktaż ogólny. Co się zaś tyczy instruktażu stanowiskowego to – jak wskazuje na to sama jego nazwa poparta treścią rozporządzenia – musi on zostać przeprowadzony „na stanowisku” (w miejscu), na którym będzie zatrudniony instruowany pracownik. Na konieczność przeprowadzenia instruktażu stanowiskowego w trybie stacjonarnym wskazuje również opis poszczególnych jego etapów, na które składa się:

rozmowa wstępna instruktora z instruowanym pracownikiem,
pokaz i objaśnienie przez instruktora całego procesu pracy, który ma być realizowany przez pracownika,
próbne wykonywanie procesu pracy przez pracownika przy korygowaniu przez instruktora sposobów wykonywania pracy,
samodzielna praca instruowanego pracownika pod nadzorem instruktora,
sprawdzenie i ocena przez instruktora sposobu wykonywania pracy przez pracownika.

Realizacja niektórych z wymienionych etapów (szczególnie w przypadku prac z użyciem maszyn i/lub urządzeń) mogłaby okazać się niemożliwa „na odległość”, zwłaszcza z perspektywy miejsca zlokalizowanego poza zakładem pracy, np. z domowego biurka.

Nie dla każdego

Jak już wcześniej wspomniano, w § 14 ust. 2 rozporządzenia został określony krąg osób objętych obowiązkiem odbycia szkolenia okresowego. Zgodnie z tym przepisem szkoleniom okresowym podlegają:

pracodawcy i inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i brygadziści;
pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych;
pracownicy inżynieryjno‑techniczni, w tym projektanci, konstruktorzy maszyn i innych urządzeń technicznych, technolodzy i organizatorzy produkcji;
pracownicy służby bhp i inne osoby wykonujące zadania tej służby,
pracownicy administracyjno‑biurowi i inni niewymienieni w p. 1–4, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Szkolenie okresowe przeprowadzane jest w formie kursu, seminarium lub samokształcenia kierowanego w zależności od tego, do jakiej grupy należy uczestnik szkolenia. Przy czym, możliwość przeprowadzenia szkolenia w formie samokształcenia kierowanego zastrzeżona została wyłącznie dla osób wymienionych powyżej w p. 1 oraz 3–5, z wyłączeniem osób wymienionych w p. 2. Oznacza to, że szkolenie okresowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych może się odbywać tylko w formie instruktażu, przez który rozumie się formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 2 godziny lekcyjne, umożliwiającego uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności dotyczących wykonywania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy (§ 1a p. 1 rozporządzenia). Bazując na charakterystyce opisanej w ramowych programach szkolenia można sporządzić następujące zestawienie dopuszczalnych form szkolenia okresowego w zależności od grupy, do jakiej należy jego uczestnik:

Pracodawcy wykonujący zadania służby bhp – kurs lub seminarium
Pracodawcy i inne osoby kierujące pracownikami – kurs lub seminarium albo samokształcenie kierowane
Pracownicy inżynieryjno‑techniczni – kurs lub seminarium albo samokształcenie kierowane
Pracownicy służby bhp i osoby wykonujące zadania tej służby – kurs lub seminarium albo samokształcenie kierowane
Pracownicy administracyjno‑biurowi i inni, o których mowa w § 14 ust. 2 p. 5 rozporządzenia – kurs lub seminarium albo samokształcenie kierowane
Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych – instruktaż

Na uwagę zasługuje fakt, iż zakres dopuszczalnych form szkolenia okresowego pracodawców przedstawia się odmiennie w zależności od tego, czy mamy do czynienia ze szkoleniem adresowanym do pracodawców, którzy na podstawie art. 23711 § 1 k.p. będą wykonywali w swoim zakładzie pracy zadania służby bhp, czy też ze szkoleniem pracodawców, którzy zadań tych wykonywać nie będą. Ramowy program szkolenia okresowego pracodawców i innych osób kierujących pracownikami (cz. IV załącznika nr 1) dopuszcza możliwość jego zorganizowania zarówno w formie kursu lub seminarium, jak i w formie samokształcenia kierowanego. Podobnie przedstawia się sprawa w przypadku ramowego programu szkolenia okresowego pracowników służby bhp i osób wykonujących zadania tej służby [niebędących pracodawcą] (cz. VII załącznika nr 1). Tymczasem ramowy program szkolenia okresowego pracodawców wykonujących zadania służby bhp (cz. III załącznika nr 1) dopuszcza możliwość jego zorganizowania wyłącznie w formie kursu lub seminarium. A zatem w załączniku nie przewidziano możliwości zastosowania w tym zakresie samokształcenia kierowanego. Regulacja ta rodzi kontrowersje w praktyce. Tego typu różnicowanie sytuacji pracodawców wykonujących zadania służby bhp w porównaniu z pracownikami służby bhp i osobami wykonującymi zadania tej służby w kwestii dopuszczalnych form szkolenia okresowego nie znajduje żadnego uzasadnienia natury metodologicznej czy celowościowej, wynikającej z istoty rozpatrywanych szkoleń. Wydaje się jednak, że problem ten jest tylko pozorny. Przepis § 15 ust. 2 rozporządzenia w sposób jednoznaczny wskazuje na możliwość przeprowadzania szkoleń okresowych pracodawców m.in. w formie samokształcenia kierowanego, nie zastrzegając przy tym, że chodzi w nim jedynie o pracodawców, którzy nie będą pełnić w swym zakładzie pracy zadań służby bhp. Sposób organizacji szkolenia ujęty w ramowym programie szkolenia pracodawców pełniących zadania służby bhp nie jest więc zsynchronizowany z treścią § 15 ust. 2 rozporządzenia. Przy czym analiza treści trzeciego punktu („Sposób organizacji szkolenia”) ramowego programu szkolenia okresowego pracodawców wykonujących zadania służby bhp (cz. III załącznika nr 1) na tle analogicznego punktu ramowego programu szkolenia pracowników służby bhp i osób wykonujących zadania tej służby (cz. VII załącznika nr 1) nieodparcie prowadzi do wniosku, że pominięcie w pierwszym z tych programów samokształcenia kierowanego jest wynikiem zwykłego niedopatrzenia ze strony prawodawcy. Ostatecznie więc należałoby przyjąć, że o zakresie dopuszczalnych form organizacji szkolenia okresowego poszczególnych grup uczestników – w tym również pracodawców pełniących zadania służby bhp – decydować będzie treść § 15 ust. 1 i 2 rozporządzenia, a nie treść określonych w załączniku „Sposobów organizacji szkolenia”.

W czasie pracy

Nierzadko zdarza się, że pracodawcy postrzegają szkolenie bhp przeprowadzane w formie samokształcenia kierowanego jako swoistą postać „zadania domowego”, które pracownik zobowiązany jest „odrobić” w swoim wolnym czasie, po powrocie z pracy do domu. Tymczasem organizowanie szkolenia bhp poza rozkładem czasu pracy pracownika to praktyka nieprawidłowa. W ramach samokształcenia kierowanego modyfikacji nie ulega bowiem kodeksowa reguła, zgodnie z którą szkolenia z zakresu bhp odbywają się w czasie pracy (art. 2373 § 3 k.p.). Oznacza to, że cały określony w ramowych programach wymiar godzinowy szkolenia powinien – co do zasady – przypadać na godziny pracy wynikające z obowiązującego danego pracownika rozkładu czasu pracy. Jeżeli jednak pracodawca nie ma możliwości zapewnienia szkolenia bhp w czasie pracy, to udział pracownika w szkoleniu zorganizowanym poza jego rozkładowymi godzinami pracy może spowodować powstanie godzin nadliczbowych. Czas takich szkoleń wlicza się zatem w całości do czasu pracy, bez względu na rozkład czasu pracy przewidziany w harmonogramie uczestniczącego w nich pracownika2. Nieco odmiennie przedstawia się kwestia szkoleń behapowskich organizowanych „poza normalnymi godzinami pracy” w przypadku, gdy ich uczestnikiem będzie pracownik zajmujący stanowisko kierownicze, dla którego rekompensata za pracę w godzinach nadliczbowych (pozostawanie w dyspozycji pracodawcy) odbywa się w wyjątkowych przypadkach, na zasadach określonych w art. art. 1514 k.p. Niemniej jednak pomimo wyjątkowości tej regulacji za utrwalony w orzecznictwie należy uznać pogląd, zgodnie z którym pracownik zajmujący stanowisko kierownicze zachowuje prawo do wynagrodzenia wraz ze stosownym dodatkiem, jeżeli jego czas pozostawania w dyspozycji pracodawcy w wymiarze powodującym powstanie godzin nadliczbowych był wynikiem wadliwej organizacji z przyczyn stojących po stronie pracodawcy3. Przejawem nieprawidłowej organizacji pracy w interesującym nas kontekście mogłoby zostać uznane polecenie odbycia szkolenia okresowego poza „normalnymi godzinami pracy”. W konsekwencji pracownik zajmujący kierownicze stanowisko, zobligowany do odbycia szkolenia bhp poza „normalnymi godzinami swojej pracy”, mógłby żądać zrekompensowania powstających w ten sposób godzin nadliczbowych.

Długość trwania

Jak wynika z treści rozporządzenia, pracodawca ustala częstotliwość i czas trwania szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na określonych stanowiskach, bazując na ramowych programach szkolenia zamieszczonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia. Bierze przy tym pod uwagę rodzaj i warunki wykonywania prac na danych stanowiskach. Ustaleń tych pracodawca dokonuje po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami (§ 7 ust. 1 i § 15 ust. 3 rozporządzenia). Ustalony w omawianym trybie czas trwania szkolenia dla poszczególnych grup jego uczestników powinien umożliwić realizację wszystkich tematów szkolenia i nie może być krótszy niż to wynika z ramowych programów szkolenia. Wymóg zapewnienia minimalnego wymiaru czasowego dotyczy wszystkich form szkolenia, również szkolenia prowadzonego w formie samokształcenia kierowanego. W związku z tym, że samokształcenie kierowane jest formą szkolenia, którego przebieg i rzeczywisty czas trwania pozostaje zasadniczo poza kontrolą organizatora szkolenia, fakt przeznaczenia przez uczestnika szkolenia wymaganej liczby godzin na zapoznanie się z dostarczonym materiałem szkoleniowym staje się kwestią zasadniczo nieweryfikowalną. Co najwyżej możliwe będzie sprawdzenie, czy uczestnik szkolenia opanował przedmiotowy materiał. Tego typu weryfikacja nastąpi podczas egzaminu kończącego szkolenie. Pomimo trudności z ustaleniem faktycznego czasu poświęconego na przyswojenie materiałów szkoleniowych przez uczestnika szkolenia organizowanego w omawianej formie, w zaświadczeniu potwierdzającym jego odbycie powinna być wskazana liczba godzin wymagana rozporządzeniem jako wartość minimalna.

Egzamin

Szkolenie okresowe kończy się egzaminem sprawdzającym przyswojenie przez uczestnika szkolenia wiedzy objętej programem szkolenia oraz umiejętności wykonywania lub organizowania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy. Egzamin ten powinien zostać przeprowadzony przed komisją powołaną przez organizatora szkolenia (§ 16 ust. 1 i 2 rozporządzenia). Zgodnie z utrwalonym już poglądem w formie samokształcenia odbywa się wyłącznie część merytoryczna szkolenia okresowego. Sam zaś egzamin wymaga bezpośredniego kontaktu pomiędzy komisją a egzaminowanym. Przy czym chodzi tutaj o fizyczną obecność uczestnika szkolenia przed komisją egzaminacyjną, a nie kontakt za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość. Takie rozumienie pojęcia „przed komisją” prezentuje Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które skądinąd jest autorem omawianego rozporządzenia. Zapis o konieczności przeprowadzania egzaminu „przed komisją” został wprowadzony do § 16 ust. 2 rozporządzenia4 właśnie po to, aby wyłączyć możliwość egzaminowania „na odległość”. W tym kontekście podnosi się, że szkolenie powinno zapewnić spełnienie celów określonych w § 3 rozporządzenia, a jego organizator powinien być przeświadczony, że te cele zostały rzeczywiście osiągnięte. Tymczasem egzamin przeprowadzany na odległość gwarancji takiej nie daje.

Aktualności